مقدمه :
از جمله مهمترين آلودگي هاي كارخانجات آرد، آفات انباري مي باشند. آفات انباري آفاتي هستند كه به گندم و فرآورده هاي آن ، طي دوره نگهداري تا زمان مصرف نهايي ، خسارت وارد مي كنند و از سه جهت حائز اهميت هستند:
1- بهداشتي : بروز بيمارهاي انسان و دام با تغذيه فرآورده هاي آلوده
2- اقتصادي : كاهش وزن و از بين رفتن فرآورده ها
3- كيفي : كاهش درجه مرغوبيت و كيفيت فرآورده ها
انواع آفات انباري كه كارخانجات آرد را تهديد مي نمايد، عبارتند از :
1- حشرات
2- كنه ها
3- جوندگان
4- قارچ هاي كپكي
در اين مجموعه به خلاصه اي از انواع و چگونگي ايجاد آلودگي توسط اين آفات ميپردازيم.
الف-حشرات:
حشرات از رده بندپايان و داراي بدن سه قسمتي( سر، سينه ، شكم ) و سه جفت پاي بند بند هستند، سيكل زندگي آنها شامل تخم،لارو، ،شفيره و حشره بالغ است كه تمامي مراحل مذكور را ميتوان در گندم و فراورده هاي آلوده ديد. مهمترين حشرات در كارخانجات آرد عبارتند از:
1- شپش آرد castaneum Teribolium
بيولوژي آفت:
اين حشره مهمترين آفت آرد و موا د نشاسته اي محسوب مي شود. حشره كامل با طول 5/4-4 ميلي متر به رنگ قهوه اي روشن ؛ داراي خطوط موازي برجسته روي بالپوشها است. قدرت توليد مثل اين حشره بسيار زياد است و حشره ماده به طور متوسط 600-300 تخم در داخل آرد مي گذارد . تخمها به ماده چسبناكي آغشته اند كه به جدار كيسه آرد چسبيده و موجب انتشار حشره مي شود .
فضولات و پوسته هاي حشره باعث كاهش ارزش نانوايي آرد مي شود و آلودگي هاي شديد باعث تلخي و بوي نامطبوعي در آرد مي شود و مصرف اين نوع آرد از نظر بهداشتي اشكال دارد .محل آلودگي در كارخانجات آرد شامل والسها ،الكها ، ونتها و مارپيچ ها مي باشد.
2- پروانه آرد Ephestia kuehniella
بيولوژي آفت :
عرض اين حشره با بالهاي باز cm 30-20 , بالهاي رويي طويل و سربي رنگ است، پروانه ماده 200 تا 300 تخم مي گذارد ، لارو پروانه از آرد وسبوس تغذيه مي كند .از مشخصات مهم اين آفت تنيدن تار در آرد است و آرد حاصله كيفيت خود را از دست داده و دچار خسارت زيادي مي شود . اين آفت در انبار آردوجود دارد.
3- شپش سرخوطومي گندم sitophillus granarius
بيولوژي آفت:
حشره كامل به طول 4-5/3 ميلي متر، به رنگ قهوه اي تيره و سرحشره به شكل خرطوم است وحفره اي به عمق 5/1-1 ميلي متر در دانه ايجاد و درون آن يك تخم مي گذارد و با مايعي روي آنرا مي پوشاند .
اين آفت كه بعنوان آفت درجه يك گندم محسوب ميشود در مدت كوتاهي قادر است از يك انبار گندم،تنها پودر پوسته بر جاي گذارد.همچنين در اثر حمله اين حشره، غله به راحتي مورد حمله ساير حشرات قرار مي گيرد و در نهايت منجر به كپك زدگي و خسارت آن مي شود.محل آلودگي به اين آفت ، انبارگندم وسيلو هاي خشك است
4– لمبه گندم torogoderma granarium
بيولوژي آفت:
لمبه گندم ،سوسك كوچكي به طول3- 5/1 ميلي مترو بيضي شكل با رنگ قهوه اي مايل به قرمزاست، بدن لارو به طول 6-5 ميليمترو از موهاي زيادي پوشيده شده كه درانتهاي بدن بلندترومتراكم ترمي شودوبيشترين صدمه حشره مربوط به دوره لاروي ميباشد، به طوري كه 250 هزار عدد لارو در مدت يكماه 100 كيلوگرم گندم را مي خورد . از نشانه هاي گندم آلوده به لمبه ، خورده شدن جوانه گندم است . محصولات آفت زده به علت آميخته شدن با مدفوع و پوسته هاي لاروي و موهاي كنده شده از بدن لارو ؛ مرغوبيت خود را از دست مي دهند . لارو لمبه، بسيار مقاوم است و حتي دماي 10- درجه را تحمل و ماهها بدون تغذيه زندگي مي كند .
عوارض ناشي از مصرف فرآورده هاي آلوده به حشرات :
متيل- اتيل،بنزوكينون و متوكسي كينون كه ناشي از بزاق حشرات مي باشد، سرطان زا هستند.
ب- كنه ها
كنه آرد Accarus siro
مهمترين كنه انباري درايران، كنه آرد است. طول بدن اين آفت6/0-3/0ميلي مترمي باشد. وبدن كنه بالغ بي رنگ، در انتهاي بدن 2 جفت موي بلند دارد . كنه آرد علاوه بر تغذيه از آرد باعث ايجاد بوي بد و فساد آن مي شود و در كندوهاي خواب گندم در كارخانجات آرد يافت مي شود.
عوارض ناشي از مصرف فرآورده هاي آلوده به كنه ها :
1- موادي كه كنه ها در آرد ايجاد ميكنند ،باعث اختلالات گوارشي در انسان و بوي ترشيدگي در آرد مي شود.
2-كنه ها گاهي موجب بروز حساسيتهاي پوستي و بيماري آسم مي شوند.
روشهاي كنترل و مبارزه با حشرات و كنه ها در سيلو هاو انبارها و كارخانجات آرد:
Ø انجام اقدامات بهداشتي( Hygiene control ):
اين روش در پيشگيري از بروز آلودگي اهميت زيادي دارد و شامل : تميز كردن كليه سطوح ،ديواره ها ، شكافها، تاسيسات وماشين آلات، ازوجود حشرات ، فضولات و بقاياي موادغذايي، به روش دستي و يا با استفاده از انواع مكنده ها مي باشد.
غير از اقدامات فوق مبارزه شيميايي با اين آفات به شرح زير است :
Ø ضدعفوني سيلوها و انبارهاي خالي ؛ سطوح خارجي ماشين آلات:
استفاده از سموم پاشيدني فسفره آلي از جمله: مالاتيون ، اكتليك ، فنيترتيون،پرمترين،
فن والريت و دي كلرووس ، به ميزان 2درصدسم خالص . ضمنا” 2 گرم ماده موثره به ازاي هر متر مربع در زمان سمپاشي ميتواند مورد توجه قرار گيرد.
Ø ضدعفوني سيلوها ، انبارهاي پر يا نيمه پر وسطوح داخلي ماشين آلات شامل الكها،والسها،ونت ها ،مارپيچ ها و سيستم هاي پنوماتيك:
در اين مورد بهترين راه استفاده از گاز فسفين(PH3) مي باشد.
فسفين به صورت تركيبات فسفيد آلومينيم يا منيزيم تحت عناوين تجاري Phostoxin Detia bag_bag blanketبه صورت قرص يا نوار وجود دارد .
مقادير مورد نياز گاز فسفين 2-1 گرم گاز PH3 به ازاي هرمتر مكعب است مدت زمان ضدعفوني در دماي 30 درجه سانتيگراد حداقل 4 روز و دردماي 20 درجه سانتيگراد 7-5 روز است . لازم به تذكر است كه غير قابل نفوذ بودن محيط ضد عفوني در اين روش ضروري است.
روش كار ضدعفوني كارخانجات آرد:
1-كليه سطوح خارجي و داخلي ماشين آلات، ،طبقات و محوطه از بقاياي آردهاي توليدي قبلي پاكسازي گرديده و مواد جمع آوري شده از كارخانه خارج گردد.
2- با استفاده از سم پاش هاي با حجم بالا و يا با استفاده از مه پاش كليه سطوح خارجي و طبقات سم پاشي و مه پاشي گرديده و مه سمي بمدت چند ساعت در فضاي طبقات محبوس گردد.
3- كليه سطوح داخلي ماشين آلات، اعم از والسها، الكها، ونت هاومارپيچها قرص گذاري گرديده و با استفاده از پوشش پلاستيكي و چسبهاي نواري مانع خروج گاز گردد.
4- با توجه به درجه حرارت و رطوبت نسبي هوا 3-2 شبانه روز ضدعفوني ادامه يابد.
5- پس از طي مدت زمان ضدعفوني با انجام تهويه مناسب و جمع آوري بقاياي مواد ضد عفوني كننده ،كار خانه آماده راه اندازي مي باشد.
موارد ايمني در هنگام ضد عفوني كارخانه آرد
1- انجام عمليات ضد عفوني بايد توسط افراد آموزش ديده و مطابق استانداردهاي مربوطه صورت گيرد.
2-سموم مايع نبايد براي ضد عفوني سطوحي كه آرد از آن عبور مي كند ، استفاده شود.
3- از علائم هشدار دهنده در اطراف مكانهاي ضد عفوني شده،استفاده و از ورود پرسنل كارخانه در طبقات يا نزديك محل ضد عفوني جلو گيري شود.
4- پس از اتمام دوره ضد عفوني و انجام عمل تهويه ، حداقل دو روز بعد ، محموله را براي مصرف استفاده نمائيد .
5- قرصها و كپسولهاي حاوي گاز فسفين را در محل خنك خشك ، داراي تهويه مناسب و دور از دسترس افراد غير مسئول نگهداري نمائيد .
ج-جوندگان
درميان جوندگان موش ها اهميت بيشتري دارند .
ضررهاي اقتصادي ،كاهش ارزش تغذيه اي آلوده كردن موادغذايي و علوفه، جويدن مواد مختلف و انتقال بسياري از بيماريها به انسان (طاعون – تيفوس تب گاز گرفتگي – يرقان مسري- انواع اسهال،وبا ) از جمله خسارات ناشي از موش ها است .
يكي از دلايل خسارت زياد موش ها اين است كه ،دندان هاي پيشين در موش ها ( در هر فك يك جفت ) در تمام طول زندگي موش، در حال رشد است . براي كوتاه كردن آنها حيوان مجبور به جويدن است .به طوريكه حتي وسايل الكترونيكي در كارخانجات نيز از تهديد موشها در امان نيست.
مهمترين موشها در كارخانجات آرد :
1- موشهاي بزرگ Rat
– Rattus rattus ( موش سقفي )
– Rattus Norvegicus ( موش نروژي )
2- موشهاي خانگي
– Muc domesticus
– Muc musculus
موشها جوندگاني هستند كه خود را با هر گونه شرايط زيستي وفق داده و تقريبا” در همه جا ديده مي شوند.موش خا نگي در ساختمانهاو در مجاورت انسان ،موش سياه زير شيرواني ،اصطبل ها، انبار هاي كالا و موش قهوه اي در قسمتهاي پايين ساختمان ،زير زمين ها و راههاي فاضلاب ديده مي شود.به طور كلي اغلب موشها فعاليت شبانه دارند و به محيط هاي ساكت و تاريك علاقه مند هستند محل اختفاي آنها، هر جايي است كه بتوانند مكاني مخفي و غذاي كافي بيابند.
فضولات موشها از مهمترين علائم وجود آنها است . موش بزرگ( Rat) روزانه 50 فضله و موش هاي كوچك( mice )روزانه 70 فضله دفع مي كند . فضولات جرم گرفته و شكننده نشانه آلودگي قديمي و فضولات نرم و درخشنده نشانه آلودگي جديد است.
روش هاي كنترل و مبارزه با موشها :
– مبارزه بيولوژيكي
– مبارزه فيزيكي (استفاده از انواع تله ها و امواج اولترا سونيك)
– مبارزه شيميايي ( مبارزه از طريق سموم تدخيني يا سمپاشي مستقيم- استفاده از طعمه هاي مسموم )
سموم موش كش
1- فسفوردو زنگ :
در مجاورت رطوبت بوي مخصوصي توليد مي كند كه موشها را به طرف خود جلب مي كند ، اين سم را به نسبت 5-2 درصد با موادغذايي مخلوط و طعمه مسموم تهيه مي كنند .
انواع طعمه مسموم از فسفوردو زنگ ،شامل طعمه خشك ( شامل گندم يا آرد همراه نسبت مشخص سم موش كش ) و طعمه مرطوب ( شامل برنج پخته شده ، نان خيس شده ، سيب زميني هويج يا خيار آلوده با سموم موش كش ) مي باشد .
لازم به ذكر است كه اگر ميزان سم مورد استفاده درتهيه طعمه بيشتر از حد باشد، موش به دليل احساس سوزش در دهان ، فورا” آن را برمي گرداند و ديگر از مصرف نمي كند و در صورت كم بودن دوز سم و جان سالم به در بردن ، ساير اعضاء كلني موشها را نيز از مسموم بودن غذا آگاه مي كند !
كساني كه با اين سم كار مي كنند بايد نهايت مراقبت را به عمل آورند تا ذرات سم از راه دهان يا بيني وارد بدنشان نشود. هم اكنون مصرف فسفور دوزنگ به دليل خطراتي كه براي انسان و ساير جانداران ايجاد ميكند،همچنين ورود طعمه مسموم هاي آماده به بازار ،بسيار محدود شده است.
2- سموم و تركيبات ضدانعقاد خون
نسل اول :وارفارين-كوماتتراليل-كلروفاسينون
نسل دوم :ديفناكوم-بروما ديلون-برودي فكوم-دي فتيالون-فلوكومافن
اين سموم سبب خونريزي داخلي موشها و در نهايت مرگ آنها مي شوند. موفقيت اين سموم در اين است كه علائم مسموميت بلافاصله ظاهر نشده و به تدريج طي چند مرحله تغذيه بروزنموده و باعث مرگ موش ها مي شود . بنابراين احتمال ترس از طعمه و ممانعت آن براي بقيه موشها وجود ندارد.
اقدامات لازم براي كنترل موشها نحوه طعمه گذاري
1- بازرسي مكانهاي آلوده براي اطلاع از شدت جمعيت موشها
2- انتخاب صحيح محل طمعه گذاري: محل طعمه ها بايد طوري باشد كه مانع رسيدن موشها به تغذيه نرمال شود وآنها را مجبور به استفاده از طعمه كند. توده زباله ،توده كود، زير ماشين آلاتي كه از آنها استفاده نمي شود،محل تخليه زباله ، كنار گود ها و آبگير هاو كنار حصار ها محل مناسبي براي طعمه گذاري است.
3- طعمه گذاري با استفاده طعمه فعال و بازرسي منظم : مقدار طعمه در هر نقطه به ميزان سميت طعمه، تعداد و نوع موشها بستگي دارد. ا ستفاده از موادغذايي قبلي به دليل احتياط موشها در مصرف منابع جديد بسيار حائز اهميت است زيرا يكي از مهمترين خصوصيات موشها اجتناب و ترس آنها از اشياء جديد است. (مثل تله هاي مخصوص طعمه و غذاهاي ناآشنا )
4- تجديد در مواقع لازم: در هنگام كار با مواد ضد انعقادي لازم است كه بدون وقفه به مدت 4-3 روزطعمه مسموم به موش خورانده شود.بنابراين طعمه ها بايد دائما” در دسترس بوده و جايگزين گردند.
5- كنترل عمليات و بازرسي طعمه ها بعد از 2 تا 6 هفته : از نشانه هاي يك مبارزه موفق يكي كاهش جمعيت موشها و ديگري كاهش بيش از 50% طعمه طي دو هفته اول است. لازم به ذكر است در استفاده از طعمه هاي ضد انعقاد خون ممكن است اجساد موش مشاهده نشود زيرا مرگ بعضي موشها در زير زمين اتفاق مي افتد.
6- امحاء ضايعات و مواد باقي مانده
د-قارچها
* قارچهاي مزرعه اي
* قارچهاي انباري ( كپكي )
قارچهاي مزرعهاي آفاتي هستند كه قبل از برداشت، به غلات صدمه مي زنند و باعث تغييررنگ،از بين رفتن جوانه وتوليد مواد سمي مي شوند مثل ناخنك و سياهك.اين گروه از قارچها به دليل نياز رطوبي زياد(18%) معمولا” روي محصولات انباري اثري ندارند،مگر اينكه رطوبت دانه غله و رطوبت نسبي هوا زياد باشد.
قارچهاي كپكي طي دوره ذخيره سازي غلات را آلوده ميكنند واغلب بر روي ناخالصي ها و در رطوبت 15_13% رشد و تكثير مي كنند.
اهميت قارچهاي كپكي به دليل ايجاد خود گرمايي در انبارها و سيلو هاست.اين قارچ ها به دليل نداشتن كلروفيل از مواد غذايي آماده آلي استفاده مي كنند و براي اين منظور آنزيم آميلاز ترشح كرده و سبب تجزيه وتبديل نشاسته به گلوكز مي شوندو به اين ترتيب ماد غذايي لازم را در اختيار ساير ميكروارگانيسم ها قرار مي دهندو باعث افزايش دماي توده غله و در نهايت فساد آن مي شوند. وقتي رطوبت دانه گندم درجه حرارت و ناخالصي هاي گندم زياد باشد،شدت فعاليت قارچها بيشتر ميشود.
لازم به ذكر است، در اثر رطوبت و آلودگي غلات و فرآورده هاي آنها به قارچها حالت چسبندگي بين دانه و ذرات آرد زياد شده و آردهايي كه به انواع قارچهاي كپكي آلوده مي گردند،به صورت كلوخه در مي آيند. در نتيجه در موقع تخليه در سيلوها مشكلاتي از جمله مسدود شدن راههاي خروجي به وجود مي آيد .
يكي از دلايل اهميت قارچها توليد مايكوتوكسين ها است . 5 نوع قارچ كه برروي غلات توليد سم مي كنند و سموم ناشي از فعاليت آنها به شرح زير مي باشد.
Aspergillus Aflatoxin (B ,G ,M ) ,Ocratoxin A,Siklo piazonik acid
Penecillium Dcratoxin A,Ciritinin ,penitram A ,Patolin
Fusarium Vaxinivalenol , Nivalenol , Xiralenol
Alternaria Alternariol , Piazonik acid
Claviceps Ergot alcaloids
مايكو توكسين ها تحت عوامل متعددي از جمله درجه حرارت بالا ورطوبت زياد توليد مي شوند.
روشهاي جلوگيري از فعاليت قارچ ها
آردها و گندم آلوده به قارچ به صورت كلوخه بوده وبوي نا مي دهند كه قابليت مصرف انساني و دامي ندارند.حد مجاز قارچهاي كپكي در آرد مطابق استاندارد 5000 كلني به ازاي هر گرم آرد است.
به طور كلي هر چه دما و رطوبت غله كمتر باشداحتمال كپك زدگي كمتر است.براي جلوگيري از سرايت و شيوع قارچ ها بايد تا سرحد امكان درصد رطوبت را پايين نگاه داشت و از انبار نمودن گندم و آرد با رطوبت بالا ، براي مدت طولاني خودداري كرد . رطوبت غله و آرد، درجه حرارت و مدت زمان ذخيره سازي بايد با هم متناسب باشند.
ضمنا” پس از خروج محموله هاي آلوده بايد به تميز كردن و شستشوي ديواره ها اقدام كرد و قسمت هاي آلوده و چسبنده را از ديواره ها تراشيد سپس با سموم قارچ كش ضدعفوني نمود .
استفاده از تهويه و دوران غلات روشي موثر براي پيشگيري از سرايت قارچها است .
از آنجايي كه همه كپك ها هوازي هستند ،امروزه باكاهش اكسيژن و افزايشco2 در اتمسفر سيلو،براي مقابله با كپكها استفاده می كنند.
تاليف: مهندس حميد مهري، مهندس سارا دانش
